عوامل رافع مسئولیت کیفری

عوامل رافع مسئولیت کیفری: اعمال مجرمانه و واکنش جامعه به این رفتار موضوع حقوق جزا را تشکیل می دهد. این واکنش یا در غالب مجازات می باشد و یا به شکل اقدامات تامینی و تربیتی نمود پیدا می کند. اما پیش از آن می بایست اتهامات متهم اثبات شود چراکه با وجود عدم مسئولیت فرد، نمی توان وی را مجازات نمود. در مواردی هم علیرغم وقوع جرم به دلیل عوامل رافع مسئولیت کیفری، مجرم از مجازات تبرئه می شود که در ادامه به آن می پردازیم.

تعریف عوامل رافع مسئولیت کیفری

اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی نسبت به رفتار مجرمانه خود به دو دسته تقسیم می شوند. افراد دارای مسئولیت کیفری و افراد فاقد مسئولیت کیفری. اشخاص دارای مسئولیت کیفری کسانی هستند که با توجه به درک و اراده و اختیار خود مرتکب رفتار مجرمانه شده اند و می بایست مسئولیت رفتار خود را برعهده بگیرند. در مقابل حالات و عوامل مختلفی وجود دارد که رافع مسئولیت کیفری شخص می شود و از هرگونه ضمانت اجرای کیفری منع می شوند، ولی مسئولیت جبران خسارت وارده همچنان برعهده این افراد باقی است. این عوامل که عوامل رافع مسئولیت کیفری نامیده می شوند، عبارتند از: صغر، جنون، اشتباه، اجبار، مستی و بیهوشی.

بررسی عوامل رافع مسئولیت

•  صغر: به موجب قانون مدنی ماده 147، سن بلوغ در دختران 9 سال و در پسران 15 سال تمام قمری می باشد. بنابراین افراد پایین تر از این سنین، صغیر محسوب شده و فاقد مسئولیت کیفری می باشند، چرا که از نظر قانون گذار به توانایی ادراک و فهم ماهیت افعال خویش و تبعات آن واقف نیستند. صغیر به دو دسته صغیر ممیز و صغیر غیرممیز تفکیک می شود.

صغیر غیرممیز شخصی است که به طور کلی فاقد قوه تشخیص و ادراک باشد. به موجب فقه به کودکان زیر 7 سال صغیر غیرممیز می گویند چرا که هنوز قابلیت شناختن و تمیز خوب از بد را ندارند.

صغیرممیز به کودکی که حد فاصل بالای هفت سال و زیر سن بلوغ باشد گفته می شود. این افراد از قابلیت تشخیص حداقلی برخوردار می باشند ولی هنوز به در جه ای نرسیده اند که بتوانند به تنهایی به امور خویش رسیدگی نمایند و برای انجام امور حقوقی و مالی خویش نیاز به ولی، وصی یا قیم دارند.

• جنون: به اخلال در قوه ادراک و تمیز به اصطلاح دیوانگی (جنون) می گویند. جنون از موارد حجر محسوب می شود و فرد را از تصرف در اموال و امور مالی خویش منع می کند. جنون به دو دسته تقسیم می شود. جنون مستمر یا دائمی و جنون موقت یا ادواری.

منظور از جنون مستمر آن است که شخص به دلیل بیماری یا ضعف قوای دماغی دائما دچار اخلال است. جنون اطباقی یا ادواری هم حالتی است که فرد به دلیل اختلال هیجانی و عاطفی برای مدتی قوه تمیز خود را از دست می دهد و تا رفع این مدت حق هیچ گونه اعمال حق یا بهره بردن از حقوق و اموال خویش را ندارد.

•  اشتباه: وقتی از اشتباه سخن به میان می آید، می بایست میان اشتباه حکمی و اشتباه موضوعی تفاوت قائل شد. اشتباه حکمی مربوط به جهل انسان نسبت به حکم قانون گذار و در نتیجه درک غلط از مقررات قانونی می شود که اگر آگاهی شخص در این زمینه وجود داشت فرد مرتکب آن اشتباه نمی گشت. نتیجه آن که جز در موارد استثنائی جهل و اشتباه به حکم قانون رافع مسئولیت کیفری نمی باشد.

نوع دوم اشتباه، اشتباه موضوعی می باشد که ناشی از موضوع، ماهیت رفتار و نفس عمل مجرمانه می باشد. این نوع از اشتباه در جرایم عمدی به علت زائل کردن قصد که نتیجتا سبب ممانعت از تحقق جرم می شود، عامل رافع مسئولیت کیفری مجرم می شود.

• اجبار: اجبار در معنای وسیع شامل اکراه و اضطرار می شود. در واقع اجبار حالتی است که فرد به سبب مشکلات و فشارهای شخصی و درونی یا فشارهای بیرونی، دست به ارتکاب جنایت می زند. اجباری رافع مسئولیت کیفری می باشد که عادتا قابل تحمل نباشد، حاصل خطای اولیه و قبلی شخص مرتکب نباشد، خطر قریب الوقوع بوده و برای دفع آن چاره ای جز انجام فعل مجرمانه وجود نداشته باشد.
• مستی و بیهوشی: شخص مست به دلیل نداشت قصد ارتکاب جرم، مسئولیت کیفری نخواهد داشت. البته فرق است میان شخصی که بر اثر مصرف مشروبات الکلی فاقد اراده و قصد شده است با فردی که به قصد ارتکاب جرم و برای دفع ترس و جمع کردن شهامت و شجاعت خود اقدام به نوشیدن مشروبات الکلی می نماید. در حالت دوم، فرد نه تنها به کیفر عمل مجرمانه خود می رسد بلکه به دلیل مصرف مشروبات الکلی نیز مجرم بوده و مجازات می گردد.

بیهوشی یا خواب حالتی است که فرد اختیاری بر رفتار و اعضای خود نداشته حال اگر در این میان مرتکب جرمی شود به دلیل عدم مسئولیت کیفری اتهام مجرمانه ای بر فرد مترتب نخواهد بود. مثل مادری که در کنار نوزاد شیرخوار خود خواب بوده و در حین چرخیدن در خواب ضربه کشنده بر نوزاد خود وارد کرده است. اما اگر فرد آگاه باشد که ممکن است در حالت خواب، بیهوشی یا هیپنوتیزم مرتکب رفتار مجرمانه شود و با این علم بخوابد، هر رفتاری که در خواب از وی سر بزند مشمول جرم کیفری می باشد.

آثار عوامل رافع مسئولیت کیفری

1.  از لحاظ مسئولیت سایر افراد (معاون یا شرکا): در عوامل رافع مسئولیت، عدم مجازات مجرم شخصی بوده و قابل تسری به معاونان و یا سایر شرکای جرم نمی باشد. در نتیجه عوامل رافع مسئولیت کیفری شامل خود فرد می باشد و لا غیر.
2. مسئولیت مدنی: عوامل رافع مسئولیت کیفری، ضمانت کیفری جرایم را از بین می برند ولی در ضمانت مدنی که همان جبران خسارت می باشند نقشی نداشته و مسئولیت مدنی فرد مجرم کماکان باقی خواهد بود. مجرم باید به جبران خسارت و ضرر و زیان وارده بر مجنی علیه مبادرت نماید.
3. به لحاظ بار اثبات: وقتی مجرم یا وکیل وی ادعای وجود عوامل رافع مسئولیت را می نمایند بار اثبات این ادعا بر دوش آنان خواهد بود.البته که این روش همیشگی نمی باشد چراکه در برخی موارد متهم در ظاهر شامل عوامل رافع مسئولیت هست ولی بزه دیده یا مدعی العموم اعتقاد دارند که فرد در زمان ارتکاب جرم از عوامل رافع مسئولیت کیفری بری بوده و می بایست به سزای عمل مجرمانه خود برسد. در این حالت بار اثبات بر دوش مجنی علیه یا دادستان می باشد
4. به لحاظ رسیدگی شکلی: روند دادرسی در عوامل رافع مسئولیت کیفری به یک شکل و الگوی ثابت نمی باشد. به طور مثال در جرایم اطفال، قاضی دستور به نگهداری در کانون یا انجام اقدامات تامینی و تربیتی می دهد. در مورد جنون حین ارتکاب و جنون حین رسیدگی به ترتیب قرار موقوفی تعقیب و توقف تعقیب تا زمان افاقه صادر می کند. در اجبار قرار موقوفی تعقیب و در اشتباه اگر پرونده در دادسرا باشد قرار منع تعقیب و اگر پرونده به دادگاه ارجاع شده باشد حکم برائت صادر می شود.